„Kształtowanie systemu wartości i jego znaczenie w procesie wychowawczo – dydaktycznym i opiekuńczym”
Istnieje wiele definicji wychowania. Według Małego słownika pedagogicznego (1)”Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo – instrumentalną związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętności oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno – motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się to przede wszystkim ze zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno – moralnych oraz nadaniem tym normom – w zależności od jej uprzednich doświadczeń i gry motywów – znaczenia osobistego. Na jakość i głębokość zmiany składa się m.in. jakość norm, klarowność ich przekazu, stopień dokładności ich odbioru, zgodność lub niezgodność z dotychczasowymi przekonaniami jednostki, siła i trwałość przeżycia osobistego tych norm oraz ich życiowe zastosowanie. Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:
1. Świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji /m.in. rodziców, nauczycieli, szkoły, organizacji społecznych, kulturalnych, religijnych,
2. Systemu wychowania równoległego, a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania,
3. Wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej odpowiedzialności.
Pierwszym i najważniejszym pomostem pomiędzy wychowaniem w rodzinie a placówką oświatową jest edukacja przedszkolna. To tu staje się możliwe wspomaganie rozwoju i wychowanie dziecka, począwszy od najmłodszych lat jego życia.
Do podstawowych celów przedszkola należy zapewnienie wszechstronnego rozwoju osobowości każdego dziecka, poprzez wychowanie go w najbliższym kręgu środowiskowym, rozszerzając kontakty z otoczeniem o takie elementy społeczne, które są bliskie dziecku i są uzależnione od poziomu ich pojmowania.
Dziecko wchodzi do przedszkola z całą historią swojego życia, ze wszystkimi swymi pozytywnymi i negatywnymi doświadczeniami. Ma już ukształtowany jakiś obraz tego, kim są inni ludzie, głównie dorośli. Czy są to osoby życzliwe, pomagające, rozumiejące, czy raczej silnie karzące, wrogie, nie mające dla niego czasu? Podobnie dziecko ma pewien obraz innych dzieci – czy są towarzyszami zabaw czy też raczej kimś, kogo należy się bać, unikać? Te oczekiwania ukształtowane we wcześniejszych latach życia dziecka, wnoszone są do przedszkola i to właśnie one w głównej mierze wpływają na zachowanie się dziecka w różnych sytuacjach.
Grupa rówieśnicza to swoista zbiorowość społeczna, czyli „zbiorowość ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez zewnętrznego obserwatora, bez względu na to, czy wspomniani ludzie uświadamiają sobie posiadanie danej cechy, czy też nie.” (2)
Uważa się, że grupy społeczne są grupami zabawowymi o charakterze krótkotrwałym, wynikających z przewagi egocentryzmu, który rzutuje na spójność i zorganizowanie.
Inaczej przedstawia się sprawa z grupą przedszkolną, do której dziecko zostaje przypisane bez względu na zainteresowania, a jedynym kryterium tej przynależności jest wiek. Nie oznacza to, że tak powstała grypa nie będzie realizowała potrzeb dziecka. Przeciwnie – umiejętne kierowanie tą grupą, będące w gestii nauczyciela – organizatora środowiska wychowawczego, odpowiedni dobór środków, treści, metod i form, przyczynia się do stymulowania działalności dziecka, z jednoczesną realizacją celów wychowawczych.
Dziecko wchodzące w środowisko przedszkolne wnosi swoją osobowość wzbogacając strukturę grupy o własne zainteresowania, wiedzę czy przyzwyczajenia. Rzecz w tym, aby nauczyciel umiał wydobyć „wewnętrzną całość” jego osobowości, by móc należycie kształtować charakter stosunków zachodzących pomiędzy dziećmi. Nauczyciel podejmując pracę musi uwzględnić fakt, iż grupa kształtuje dziecko, wpływa na nie, rozwija, dostarcza nowych bodźców do rozwoju.
Grupę rówieśniczą traktuje się jako środowisko naturalne, tworzone samorzutnie pod wpływem aktywności zabawowej oraz realizacji własnych dążeń, celów czy zainteresowań. Tutaj jednostka może realizować własne potrzeby przejawiające się w różnych formach aktywności, jak również uczestniczyć w życiu zbiorowości osiągając dojrzałość społeczną.
W czasach panującego kryzysu wartości coraz częściej wspomina się o konieczności tworzenia kultury pozytywnych wzorów. Uważa się, że to właśnie wychowawca pomaga formować osobowość dziecka. Ukazuje mu dobro, piękno, prawdę, sprawiedliwość, rzetelność i uczciwość. Zapewniając wszechstronny rozwój młodego człowieka, ma on za zadanie wychować mądrych dobrych ludzi.
W związku z tym istota organizacji wychowania społeczno – moralnego w przedszkolu polega na inspirowaniu czynnej postawy dzieci w stosunku do zjawisk o charakterze społeczno – moralnym, czyli pobudza wszystkie sfery życia psychicznego, aby poznanie, rozumienie i przeżywanie określonych treści wyrażało się w różnorakich działaniach coraz bardziej zamierzonych i kształcących osobowość dziecka.
Podstawową formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa. Istnieje wiele teorii na temat zabawy, w myśl której jest ona atawistyczną formą aktywności człowieka, sposobem wydatkowania nadmiaru energii, wytchnieniem po pracy czy też przygotowaniem do poważnych zajęć życiowych. Zabawy i gry dziecięce spełniają tu wszystkie wymienione funkcje. W zabawie dziecko odtwarza, odzwierciedla rzeczywistość i przejawia swój aktywny do niej stosunek. (3)
Do obowiązków nauczyciela należy sprawowanie opieki, organizowanie zajęć, inicjowanie zabaw, inspirowanie aktywności, zapobieganie konfliktom i cały szereg innych zadań związanych z kierowaniem procesu dydaktyczno – wychowawczego. (4)
Można powiedzieć, iż każde dziecko jest niepowtarzalne, ma określone możliwości, ma inne lub podobne potrzeby. Zadaniem wychowawcy jest wspomaganie, stymulowanie jego rozwoju, traktowanie podmiotowo. Aby dziecko czuło, widziało swą niepowtarzalność, należy mu to uświadomić, pomóc mu budować pozytywny obraz samego siebie, rozwijać jego mocne strony, pozwalać mu na działania zgodne z jego możliwościami, potrzebami i zainteresowaniami. Należy wprowadzać dziecko w świat wartości, obserwować je i dawać mu to wszystko, co możemy, by uwierzyło w siebie.
Analizując treści programowe można zauważyć jak wiele miejsca poświęca się problematyce wartości. Zadaniem wychowawcy jest „aranżowanie sytuacji wychowawczych i tworzenie otoczenia dziecka, wprowadzając go w świat wartości uniwersalnych, ogólnoludzkich takich jak: dobro, miłość, przyjaźń, prawda, piękno itp., poprzez ukazywanie przykładów z życia, filmu i literatury /np. baśnie z morałem/, tworzenie odpowiedniej atmosfery w grupie, wykorzystywanie nadarzających się okazji, własny przykład nauczyciela, kształtowanie życzliwej, otwartej i tolerancyjnej postawy dziecka wobec otaczającego świata.” (5)
Dzieci posiadają wrodzoną wrażliwość na walory estetyczne i wartości moralne. Ogromną rolę w procesie wychowania odgrywa więc postawa wychowawcy, który musi być świadom faktu, iż treść przeżyć emocjonalnych zmienia się wraz z wiekiem. Jest to szczególnie istotne w momencie kiedy nauczyciel dobiera określone wzorce zachowań, dzieła plastyczne, filmy, utwory literackie, muzyczne, mające przyczynić się do ukształtowaniu w wychowanku kategorii estetycznych i moralnych.
Fundacja ABC – Program Zdrowia Emocjonalnego sugeruje aktywne nauczanie 12 wartości /lub grup pokrewnych wartości/. Proponowane wartości dla dzieci w wieku przedszkolnym to:
• Szacunek – grzeczność i prawdziwa troska; jest to podstawa wszystkich wartości, szacunek do samych siebie i innych, w tym zwłaszcza dla kobiet i osób słabszych, dla państwa i jego instytucji, dla prawa, dla mienia i cudzej wartości, dla dobrych tradycji, ziemi, przyrody, zwierząt,
• Grzeczność /dobre maniery/ -w intencji, słowach, tonie, wyrazie twarzy,
• Uczciwość – wobec siebie, innych osób, zgodność zachowań z deklaracjami, prawdomówność, honor, ludzka przyzwoitość,
• Mądrość – działania z rozmysłem, przewidywanie długofalowych konsekwencji,
• Odpowiedzialność, rzetelność, wiarygodność,
• Odwaga – podejmowanie trudnych, ale słusznych i ważnych decyzji, umiejętność przeciwstawiania się złemu przykładowi lub naciskom, obrona własnych przekonań i dobrych impulsów,
• Samodyscyplina, wytrwałość, potencjał, /pełne wykorzystanie własnych możliwości/, motywacja, pracowitość, silna wola,
• Umiar, zasada złotego środka, /m.in. umiar w jedzeniu, w gromadzeniu rzeczy materialnych, w poglądach – bez popadania w skrajność itp./,
• Dobroć, altruizm, życzliwość, dostrzeganie i tworzenie piękna,
• Przyjaźń, lojalność, miłość, wierność,
• Sprawiedliwość, wyrozumiałość, wspaniałomyślność, wybaczenie,
• Pokojowe nastawienie, zrównoważenie /kontrola emocji/. (6)
Podsumowując można stwierdzić, iż wartości stanowią standardy postaw i zachowań człowieka, określają kim jesteśmy, jak żyjemy i jak traktujemy innych ludzi.
Cały ten proces odbywa się w grupie społecznej, która stanowi naturalną drogę wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego.
Przypisy:
(1) W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny, s. 445.
(2) W. Pomykało /red./, Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997, s. 220.
(3) B. Łaciak: Świat społeczny dziecka, Warszawa 1998, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 89
(4) I. Dudzińska: Metodyka wychowania w przedszkolu, cz. I, Warszawa 1974, WSiP, s. 227 – 231
(5) K. Nowak – Grobelska, B. Pilecka: Program wychowania przedszkolnego wspomagający rozwój aktywności twórczej dzieci. Jestem częścią świata, Wydawnictwo KARTEX, Białe Błota – Bydgoszcz 2000, s. 18.
(6) Materiały z konferencji „Jak kochać dziecko – nowe odkrycia psychologii” zorganizowanej przez Fundację ABC XXI – Program Zdrowia Emocjonalnego, Warszawa 2000, s. 6.
Literatura:
• Dudzińska I., Metodyka wychowania przedszkolnego, cz. I, WsiP, Warszawa 1974.
• Łaciak B., Świat społeczny dziecka, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998.
• Nowak K. – Grobelska B., Pilecka B., Program wychowania przedszkolnego wspomagającego rozwój aktywności twórczej dzieci. Jestem częścią świata, KARTEX, Białe Błota – Bydgoszcz 2000.
• Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.
• Pomykało W. /red./, Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.
• Materiały z konferencji „Jak kochać dziecko – nowe odkrycia psychologii” zorganizowanej przez Fundację ABC XXI – Program Zdrowia Emocjonalnego, Warszawa 2000.